Në 1896, Prof. William Osler1 ka thënë: ‘Njerëzimi ka tre armiq kryesor: ethet, urinë dhe luftën, prej të cilave ethet janë më të rrezikshmet’2.
Rreth 10 milion individë u infektuan dhe thuajse 500.000 humbën jetën3 përgjatë 6-muajve ‘luftë’ me SARS-CoV-2. Literatura shkencore botërore e publikuar deri më tani, raporton se përveç Sindromit të Distresit Respirator Akut (si pasojë e infektimit me këtë virus), një pjesë e pacientëve manifestojnë edhe simptoma neurologjike duke e përkufizuar këtë virus si një patogjen oportunist në kontekstin e sistemit nervor2- 9. Infektimi i lartë i popullsisë globale me COVID-19 bëri që shumë prej këtyre pacientëve të manifestonin simptoma neurologjike (sidomos ato në gjendje të rëndë)10.
Nga njëra anë duhet të tregohemi të kujdesshëm në nxjerrjen e përfundimeve kur përmendim shoqërimin e ketij virusi me simptoma neurologjike (Figura 1) 9. Nga ana tjetër, duhet të kemi gjithashtu parasysh se nëse këto raste apo situata nënvlerësohen, mund të humbasim një mundësi në diagnostikimin e efekteve të këtij virusi në sistemin nervor2. Në këto raste numri i pacientëve të cilët duhet t’i nënshtrohen testeve imazherike të trurit apo analizave të lëngut cerebrospinal mund të jetë shumë më i vogël, e kjo sjell njëkohësisht humbjen e mundësisë për t’u trajtuar2,10. Prej raportimeve të studimeve të shumta, encefalopatia (dëmtim ose sëmundja që prek trurin) si pasojë e një inflamacioni në tru (siç shkakton SARS-CoV-2) ndryshon statusin mendor të të infektuareve duke sjellë: konfuzion, marrje mendsh, humbje të ndërgjegjes dhe ndryshim në të vepruar11-12.
Simptomat Neurologjike
Më të zakonshme2-5, 8 janë:
Dhimbja e kokës
Humbja e pjesshme apo e plotë e të nuhaturit (anosmia)
Më pak të zakonshme janë:
episodet e epilepsisë,
goditjes celebrale,
inflamacionit të rëndë në sistemin nervor qëndror (encefalomyelitis, një infektim i trurit dhe shpinës kurrizore) dhe atë periferik (si patologji muskulore dhe sindroma Guillain Barre) 1-5, 13, 14.
Kërkimi shkencor i mjekëve (në përgjithësi) apo neurologëve (në veçanti) duhet të vazhdojë periodikisht në mënyrë që të mundësohet raportimi i të infektuareve të cilët manifestojnë këto simptoma dhe njëherazi të bëhet i mundur parandalimi apo trajtimi i hershëm i pacientëve të prekur prej SARS-CoV-2.
Ky, dhe artikujt në vijim do të përshkruajnë rolin e këtij virusi në sistemin nervor duke përmbledhur të dhënat e deritanishme shkencore në lidhje me: rrugët e transmetimit, rrugët e ‘pushtimit’ të sistemit nervor, mekanizmat që çojnë në shfaqjen e sëmundjeve neurologjike tek të infektuarit. Objektivi është përditësimi (në lidhje me sistemin nervor dhe komplikacionet potenciale të SARS-CoV-2) i mjekëve të përgjithshëm dhe në veçanti neurologëve të cilët trajtojnë pacientët që janë konfirmuar pozitiv për COVID-19.
Si ndikon SARS-CoV-2 në sistemin nervor?
SARS-CoV-2 konsiderohet të jetë i ngjashëm me viruset SARS-CoV-1 apo MERS si në strukturën gjenetike, ashtu edhe në atë funksionale, kështu që presupozohet se vepron në të njëtjën mënyrë me ta4, 7. Bazuar edhe në atë çfarë është vënë re muajt e fundit në sistemin nervor të pacientëve me COVID-19, disa karakteristika të veçanta e bëjnë SARS-CoV-2 të ketë një efekt më të dukshëm krahasuar me viruset e tjerë. Në përgjithësi, koronaviruset nuk konsiderohen si viruse neurotropike(që ‘pushtojnë’ dhe ndikojnë specifikisht sistemin nervor). Madje ato fillimisht kanë si objektiv ‘pushtimin’ e qelizave që ndodhen në rrugët e frymëmarrjes, të cilat në sipërfaqen e tyre kanë receptorët ACE-22, 4. Mirëpo, receptorët ACE-2 gjenden edhe në qelizat gliale në tru apo në neuronet e shtyllës kurrizore(pjesë të sistemit nervor qëndror)2, 4,7,8. SARS-CoV-2 ka prirje për të vepruar me receptorët ACE-2 gati 10-20 herë më shumë në krahasim me virusin ‘motër’ SARS-CoV-115, duke shpjeguar kështu (të paktën përkohësisht), se COVID-19 shkakton manifestime neurologjike më të shpeshta krahasuar me viruse të tjerë të ngjashëm.
Manifestimet neurologjike për shkak të një infeksioni viral si ky i SARS-CoV-2 mund të jenë si pasojë e: (1) një ‘pushtimi’ të drejtpërdrejtë të indeve të sistemit nervor (evente që ndodhin rallë), (2) proceseve indirekte autoimune gjatë ose pas infeksionit (evente që ndodhin zakonisht) dhe (3) komplikimeve sistematike me bazë metabolike që janë të shoqëruara me sëmundje kritike tek të infektuarit (evente që ndodhin më shpesh) 5.
Prania e receptoreve ACE-2 në qendra të ndryshme si: strukturat e trungut të trurit(dëmtim i qëndrave përkatëse shkakton probleme në rregullimin e frymëmarrjes apo në aktivizimin e refleksit të të vjellit), në trurin e mesëm(si qendra e llambës nuhatëse – dëmtim i të cilës ul aftësinë e nuhatjes) dhe ajo e ganglioneve bazale (që ndikon në sistemi serotogenik – i rëndësishëm për funksione themelore të statusit tonë mendor, emocional si dhe në aftësinë tonë për të mbajtur mend dhe për të mësuar)8 bën që kur këto qendra të popullohen nga SARS-CoV-2, personat e infektuar të manifestojnë simptoma neurologjike të lidhura pikërisht me funksionet që këto qendra kanë.
Efekti indirekt është edhe më problematik se ‘pushtimi’ i drejtpërdrejtë i qendrave nervore prej virusit,( i njohur ndryshe si para-infeksion që ndodh në të njëjtën kohë ose në shoqërim me një infeksion akut në sistemin nervor) i cili shkakton sëmundje neurologjike si: sindroma Guillain-Barre, mieliti në shtyllën kurrizore, apo përhapjen akute të encefalomielitit (të vërejtura edhe në infeksione të tjera virale si ajo e epidemisë së Zikës,2015-2016) 10, 16-17. Në këtë rast, këto simptoma mund të jenë edhe më të shpeshta për shkak të numrit të madh të të infektuarve. Studime të mëparshme kanë treguar se SARS-CoV-1 dhe MERS kanë shkatërruar në mënyrë të menjëhershme neurone në qendrën e frymëmarrjes duke rritur prodhimin e molekulave pro-inflamatore të Interleukin-1 (IL-1), Interleukin-6 (IL-6) dhe Faktorit të Tumorit Necroz alpha (TNFα), e shkaktuar nga një përgjigje inflamatore apo autofagi (vetë-shkatërrimi i qelizave nervore)4, 9, 15. Megjithatë studime të mëtejshme nevojiten për të konfirmuar nëse e njëjta gjë ndodh edhe me SARS-CoV-2.
Dëmtimet në mushkëri sjellin ulje të sasisë oksigjenit në tru duke u bërë kështu shkak për shfaqjen e simptomave neurologjike pas infektimit me COVID-19. Mungesa e oksigjenit në tru mund të shpjegojë pse shumica e pacientëve (të prekur por që mbijetojnë, të cilët janë trajtuar me ventilim gjatë infeksionit) tregojnë dëmtime të mëdha në imazhet e trurit (me MRI)10.
Këto përbëjnë pikat kryesore se si SARS-CoV-2 mendohet se ndikon në sistemin nervor. Në artikujt e rradhës do të futemi edhe më në thellësi se si ky virus ‘pushton’ sistemin nervor qëndror dhe atë periferik. Gjithashtu do të diskutojmë cilat janë pasojat akute apo ato afatgjata të infektimit, trajtime të mundshme për personat që janë infektuar me këtë virus, por edhe trajtime të mundshme për individëd që vuajnë nga sëmundje neurologjike kronike.
Referencat:
Osler W. The study of the fevers of the South. JAMA 1896;26:999–1004.
Avindra Nath. Neurologic complications of coronavirus infections. Neurology May 2020, 94 (19) 809-810; DOI: 10.1212/WNL.0000000000009455
Ahmad I, Rathore FA. Neurological manifestations and complications of COVID-19: A literature review. J Clin Neurosci. 2020;77:8-12. doi:10.1016/j.jocn.2020.05.017
Berger JR. COVID-19 and the nervous system. J Neurovirol. 2020;26(2):143-148. doi:10.1007/s13365-020-00840-5
Herman C, Mayer K, Sarwal A. Scoping review of prevalence of neurologic comorbidities in patients hospitalized for COVID-19 [published online ahead of print, 2020 Apr 28]. Neurology. 2020;10.1212/WNL.0000000000009673. doi:10.1212/WNL.0000000000009673
Montalvan V, Lee J, Bueso T, De Toledo J, Rivas K. Neurological manifestations of COVID-19 and other coronavirus infections: A systematic review. Clin Neurol Neurosurg. 2020;194:105921. doi:10.1016/j.clineuro.2020.105921
Li Z, Liu T, Yang N, et al. Neurological manifestations of patients with COVID-19: potential routes of SARS-CoV-2 neuroinvasion from the periphery to the brain [published online ahead of print, 2020 May 4]. Front Med. 2020;1-9. doi:10.1007/s11684-020-0786-5
Whittaker A, Anson M, Harky A. Neurological Manifestations of COVID-19: A systematic review and current update. Acta Neurol Scand. 2020;142(1):14-22. doi:10.1111/ane.13266
Needham EJ, Chou SH, Coles AJ, Menon DK. Neurological Implications of COVID-19 Infections. Neurocrit Care. 2020;32(3):667-671. doi:10.1007/s12028-020-00978-4
Lahiri D, Ardila A. COVID-19 Pandemic: A Neurological Perspective. Cureus. 2020;12(4):e7889. Published 2020 Apr 29. doi:10.7759/cureus.7889
Julian Bösel. (2020) Critical care physicians treating COVID-19: mind the nervous system!. Critical Care 24:1
Oxley TJ, Mocco J, Majidi S, et al. Large-Vessel Stroke as a Presenting Feature of Covid-19 in the Young. N Engl J Med. 2020;382(20):e60. doi:10.1056/NEJMc2009787
Baig AM, Khaleeq A, Ali U, Syeda H. Evidence of the COVID-19 Virus Targeting the CNS: Tissue Distribution, Host-Virus Interaction, and Proposed Neurotropic Mechanisms. ACS Chem Neurosci. 2020;11(7):995-998. doi:10.1021/acschemneuro.0c00122
Morfopoulou S, Brown JR, Davies EG, et al. Human coronavirus OC43 associated with fatal encephalitis. N Engl J Med. 2016;375:497–8.
Arabi YM, Harthi A, Hussein J, et al. Severe neurologic syndrome associated with Middle East respiratory syndrome corona virus (MERS-CoV).Infection. 2015;43(4):495–501.
