Tokës i duhet një ditë ose afërsisht 24 orë (23 orë 56 minuta e 4 sekonda) për të bërë një rrotullim të plotë rreth boshtit të saj. Në vitin 1981, u vendos ligji Europian i ndryshimit të orës dhe që atëherë dy herë në vit kemi ditën 23 orëshe dhe atë 25 orëshe që po ta shpjegojmë me fjalë të thjeshta: ditën me më shumë orë në dritë dhe ditën që na jep një orë gjumi më shumë. Pa hyrë në shtjellimin e diskutimeve aktuale të Parlamentit Europian dhe se cilën orë të
kemi në vitin 2021, të shqyrtojmë orën tonë, atë biologjiken që është e lidhur me orën diellore e jo vetëm.
Disiplina që studion orën biologjike dhe ritmet çirkadiane (circa-rreth, diem-dita) quhet kronobiologjia (chrónos –kohë). Ora biologjike apo ora e trupit është studiuar që në vitin 1973, por vetëm para dy vitesh laureatët e çmimit Nobel (2017) Jeffrey C. Hall, Michael Rosbash e Michael W. Young kanë identifikuar mekanizmat e funksionimit të saj, të së ashtuquajturës masterclock(një grup qelizash neuronale, rreth 15-20 mijë që ndodhen në tru).
Sinkronizuesi kryesor i ritmeve tona biologjike është ndryshimi dritë-errësirë.
Drita është stimuli që kalon drejtpërdrejtë nëpërmjet receptorëve në retinë (nuk ka të bëjë me shikimin) deri në hipotalam ku ndodhet masterclock-u. Këtu drita i jep sinjal bllokimit të prodhimit të melatoninës (hormoni i gjumit), zgjimit dhe nisjes së aktivitetit ditor.
Errësira jep sinjalin e kundërt, me lëshimin e melatoninës fillon gjendja e pushimit, pra e gjumit. Të gjitha qelizat dhe organet janë të përfshira në këtë mekanizëm dhe shumica e tyre kanë orë ‘të dyta’ që nga njëra anë i përgjigjen masterclock-ut e nga ana tjetër kanë sinkronizues të tjerë.
Të gjitha funksionet e organizmit tonë i përgjigjen ritmit çirkadian (masteclock-ut) që kemi. Prandaj gjatë ditës ka një kohë ‘më të mirë’ apo ‘më të keqe’ për t’u ushqyer, për aktivitete fizike, aktivitete psiko-konjitive (përqendrim, të mbajturit mend..), për të fjetur, për të marrë medikamentet etj.
Janë bërë studime mbi efektet e ndyshimit të orës së jashtme e pasojat e saj mbi atë biologjike.
- Përsa i përket sëmundjeve kardiovaskulare është bërë e mundur të identifikohet koha më e shpeshtë e incidencës së infarktit të miokardit, të iktusit, të embolisë pulmonare. Përgjithësisht ndodhin në orët e para të mëngjesit dhe më rrallë pasdite. Kjo incidencë mund të shpjegohet se në mëngjes presioni arterioz është më i lartë, po ashtu edhe frekuenca kardiake rritet, arteriet koronare janë më të ngushta e trombocitet mund të krijojnë më shpejt trombe. Këto fenomene nuk janë të rrezikshme të marra veç e veç, por
mund të jenë të rrezikshme tek disa persona, sidomos tek ato me histori familjare kardiovaskulare. - Masterclock–u rregullon edhe aparatin tretës. Të ngrënit vonë në darkë, kur stomaku dhe metabolizmi është më i ngadaltë, mund të ndikojë në rritjen e peshës dhe me kalimin e kohës të shkaktojë obezitet apo sëmundje të tjera metabolike, si diabeti.
- Farmakologjia merr parasysh edhe përdorimin e barnave në orë të caktuara të ditës kur efekti terapeutik është më i lartë dhe ai toksik më i ulët. Ja pse është e rëndësishme të respektohet koha e marrjes së medikamenteve, sipas përshkrimit të mjekut dhe këshillës së farmacistit.
Duhet konsideruar që secili prej nesh ka në gjene e në ADN-në e tij një informacion të saktë të rregullimit çirkadian. Secili paraqet një preferencë çirkadiane individuale që quhet kronotip.
Edhe mosha luan rolin e vet në kronotipin që kemi.
Anglosaksonët i quajnë kronotip ‘laureshe’ ato që zgjohen herët në mëngjes dhe janë aktivë në pjesën e parë të ditës, ndërsa kronotip ‘bufi’ ata që e kanë të vështirë zgjimin në mëngjes, por janë shumë aktivë në darkë.
Është e vërtetë që ky kronotip mund të ndryshojë edhe nga faktorë të jashtëm: socialë, ambientalë si pozicionimi gjeografik i vendlindjes (me dritë të shumtë ose të paktë diellore), detyrimet e punës, detyrimet familjare, ekspozimi ndaj dritës artificiale etj.
Një shembull i ekspozimit ndaj dritës artificiale është celulari, i cili, nëse përdoret në orët e vona të natës, bllokon lëshimin e melatoninës dhe mund të shkaktojë pagjumësi, sidomos tek fëmijë dhe adoleshentët.
Disa këshilla të përgjithshme:
- Të jemi të rregullt me orarin që shkojmë në shtrat dhe me atë të zgjimit.
- Para se të shkojmë për të fjetur të shmangim përdorimin e celularëve ose kompjuterave që lëshojnë dritë blu.
- Të jemi të rregullt me orën e ngrënies së mëngjesit, drekës, por sidomos me ngrënien e darkës duke shmangur darkat e vona pas orës 20.00.
- Nëse duam të humbim ndonjë kilogram, aktivitetet fizike t’i bëjmë në mëngjes, por, nëse duam të rrisim masën muskulare, orët e pasdites (17.00/18.00) janë më të përshtatshme. Kujdes! Nuk këshillohen pas orës 20.00.
- Të ndjekim këshillat e mjekut/farmacistit për orarin e marrjes së barnave.
Meqë po shkojmë drejt dimrit, netëve më të gjata dhe të ftohtit, lajmi i mirë që ju jap është se trupi ynë është ‘më i lumtur’ në dimër, sepse ndjek më mirë ritmin biologjik, atë të masterclock-ut.
Nëse jeni kurioz të dini nëse jeni ‘lauresha’ apo ‘bufë’ zbulojeni në:
https://sleephabits.net/morningness-eveningness-questionnaire
